![]() |
| Mapa Timor-Leste, 2011 |
Timor-Leste nudar nasaun ida iha kontinente reziaun sudeste aziatiku no ocenian nia klaran neebé proklama nia Independensia unilateralmente iha loron 28 Fulan-Novembru 1975 no restaura nia independensia total iha loron 20 Fulan-Maiu 2002. República Democrática de Timor-Leste (RDTL) ne'e nia Kapital mak Díli, ho total populasaun hamutuk 1.21 milaun. Maioria populasaun mai hosi deskendensia Melanesia ka malaiu-polinésia ka Austornesia, oituan hosi Chineza, arabe no mistura europeia.
Hanesan nasaun ida, Timor-Leste mos iha nia arte, kustume, lalaok moris ne'ebé karateriza moris iha sociedade, (Oxford dictionary, 2009), tamba ne'e, nu'udar nasaun joven ida iha reziaun kontinente áziatiku presiza fahe informasaun relasiona ho nia riku soin kultural, tamba Timor-Leste iha memória barak ne'ebé sai núdar história, partikularmente historia humana, sofrimentu durante iha prosesu ba ukun rasik an nian, no esperansa neebé hetan ikus liu, nudar kulminasaun, ida neebé timor oan hotu hein mak Independensia total.
Nuudar Timor Oan neebé moris iha inisiu rai ida ne'e sai nasaun ida iha obrigasaun moral atu bele kuidadu memória hirak nee hodi kontinua tranzmite ba jerasaun tuir mai ba hametin sentidu ba hadomi rai ne'e, li-liu kontinua promove nafatin identidade Nacional hanesan timor oan iha Mundu.
Haree hosi ema Timor Oan (Timorense), nia deskendensia neebé variedade, hare liu hosi mitolojia Timor no estudu balun neebé halao iha Timor, sai indikador ida neebé forte hodi hateten katak; Timor riku ho kultura.
Riku soin neebé sai núdar patrimóniu kultural estadu garante sidadaun sira nia diretu (RDTL, 2002, 1 no 5) katak estadu rekonñese no garante sidadaun hotu nia direitu ba edukasaun no kultura, nunee mos hot-hotu iha direitu atu goza no harii kultura hanesan nia obrigasaun atu haburas no mos fó valor ba patrmóniu kultura.
Timor-Leste ohin loron hanesan mos ho nasaun sira seluk iha mundu ne'ebé iha nia soberania rasik, tan ukun rasik ida ne'e foin hahú mak memória hirak ne'ebé rai ne'e iha, sai núudar servisu peskiza nian, ne'ebé mobiliza espesialista iha area oi-oin; mak hanesan sosiológu, Antropológu, Arkeológu, Historiador, Linguista, tamba Timor-Leste nia patrimóniu kultura hola parte krusial tebes iha prosesu konstrusaun estadu, partikularmente ba afirma identidade Nacional.
Tuir (Durand, 2009) haktuir katak; iha Timor-Leste iha Mitu Prisipal hamutuk tolu (3) ne'ebé labele haluha; ba dahuluk rai Timor neebé mosu hosi avo lafaek boot ida nia isin ne'ebé nakfila ba rai (Timor), ba daruak komunidade Timor oan balun sei iha hanoin ida katak sira nia orijen mai hosi fatin seluk, no ba dahikus grupu etnolinguistiku balun konsidera sira nia rejiaun hanesan rai nia hussar ne'ebé ema mosu mai, iha ne'ebé iha aitalik ida ne'ebé hatutan rai no lalehan, iha ne'ebé sira iha ligasaun nafatin ho nia beiala sira, mitu ba dahikus ne'e hatudu pratika konkreta kona-ba ema Timor oan nia fiar ba lulik.
Haree ba kultural Timor-Leste ne'ebé oi-oin mak iha artigu ida nee sei halo analiza deskritiva ida kona ba: kultura Timor-Leste; Uma lulik, Ema Timor Oan, hatais tradsional no tradisaun fetosa umane.
Uma Lulik mai hosi liafuan Tetun Terik ne'ebé literalmente bele tradús dehan, uma sagradu. Konseitu uma lulik ne'e rasik ita bele hetan iha grupu etno-linguistika hotu hotu iha Timor laran tomak. Hodi Bunak dehan, Dou-tas, ho Naueti ema bolu, uma luli’, ho Fataluku ema dehan „Le - Teinu‟ no Makasae ema dehan ‘Oma falu’, ho mambae ita bolu Fada luli no seluk tan hosi grupu etnolinguistiku sira seluk.
Iha Timor Leste Uma Lulik hanesan instituisaun tradicional ne,ebé nia nivel as tebes iha kada grupu etnolinguistiku, iha neebé sira nia lisan dependente ba Uma lulik, iha Uma Lulik iha
mos Uma Fukun (iha lian tetun Terik) Fada Lisan (iha lian Mambae) nebe dependente ba Uma Lulik. Uma Lulik ida bele hamahon Uma Fukun rua ka liu (bele liu rua nulu ba leten) no Uma Fukun ida bele hamahon fali Uma Fukun seluk nebe nia nivel kik liu. Kada Uma Fukun ida bele hamahon Uma Kain lima ka bele liu tan.
Harre hosi konsiderasaun ne'ebé mensiona, mak iha Timor – Leste konsidera uma lulik nudár sentru ritual, tamba ritual hot-hotu hala'o ne'e, nia hahu fatin mak uma lulik, konsidera núdar konseitu ida, tamba liu hosi nia konseitu hanorin valor feminine sira mak hanesan dame, fertilidade no prosperidade nune'e mos valor masckline sira mak hanesan seguransa no protesaun, núudar mundu kosmolojiku tamba hosi uma lulik bele apriende siensia kona-ba universu nia, nuudar entidade ne'ebé aas liu tamba bele hamahon fukun barak, konsidera mundu spiritual nian, tamba (Sarmentu et al, 201) Hosi Uma Lulik mak fo influencia speritual ba entidade ida-idak hodi halo serimonia tradisional oin-oin hodi adora, husu tulun liu hosi hasa'e karan, uma lulik konsidera mos nudar muzeu tradisional tamba iha uma lulik laran ita nia beiala sira utiliza ba rai sasaun sira ne'ebé iha valor lulik ka sagradu.
Konseitu lulik ne'ebé mensiona iha leten, tuir; (trindade, 2009) Lulik refere ba mundu espíritual ka mundu kosmos neebé ita labele haree ho matan, iha mundu nee nia laran iha nain ida ka maromak, iha mós espíritu beiala sira nian, mundu neebé mak moris nia hun no abut, no iha laran moos iha lei no regulamentu sira neebé sagradu hodi regula relasaun entre ita ema no relasaun entre ema no natureza. Ba sosiedade Timor, lulik hanesan norma moral neebé tetu ema nia halalok no determina saida mak bele halo no labele halo iha relasaun sosial entre Timoroan.
Iha relasaun entre ema, lulik determina ka regula saida mak Timoroan tenke halo iha sira nia moris social iha sosiedade nia laran. Iha momentu nee, lulik sai hanesan baze ba moral atu ita bele tetu los no sala iha sosiedade. Nudár ezemplu, lulik regula relasaun, direitu no obrigasaun entre maun no alin, feen no laen, fetosan no umane, labarik no inan-aman, feton no nan no ema individual ho ninia sosiedade. Hanoin ida ne'e fo esplikasaun ida katak ema timor la hanesan ho ema sira seluk iha mundu tamba nia kultura nudar baze fundamental ida fó regulamentu atu ema moris bele lao tuir no banati ba moris rohan laek nian.
Koalia kona-ba lulik, nee ita koalia mos kona-ba relasaun hosi ema no natureza, Lulik regula oinsá ita ema trata natureza (liuliu rai) ne'ebé suporta moris. Iha ne'e, lulik ijiji atu ita ema respeita sasán importante natureza nian hanesan rai, bee, ailaran/aihun, fatuk, nsst. Tanba ida nee mak Timoroan sira sempre halo ritual ka seremónia molok kuu aihan iha toos no natar ka bainhira kuda fini, (Trindade, 2009) Seremónia no ritual hirak nee maneira ida hosi Timoroan sira hodi fó agredesimentu ba rai nia bokur neebé fó ona rezultadu diak ba sira no sira hein atu hetan kolheita diak liu tan iha tempu oin mai. Seremónia ‘sau batar’ molok silu batar nudár ezemplu ida no ida nee hanesan ritual ida neebé importante tebes ba Timoroan sira.
Iha konseitu arkitetu uma kakuluk nebé aprezenta simbúlu valor feminine no maskulinu sira neebé beiala Timor hanorin no tranzmite ba nia jerasaun sira ohin loron bele mos haree iha oranamentu sira no kór nebé utiliza iha kakuluk uma lulik nian, sasan hirak neebé utiliza
iha kakuluk uma lulik nee rasik, maioria hosi territoriu nacional Timor – Leste utiliza ornamentu mak hanesan tuir mai Fitun no kór mutin iha uma kakuluk reprezenta lulik nee rasik, maromak, hamoris nain, no espíritu beiala sira nian, Manu pombu no kór matak reprezenta inan ka femininu, símbolu fertilidade, dame no prosperiedade nian. Iha uma lulik balun hanesan uma lulik hosi Bunak no Tetun Terik nian balun, sira uza susun‟ hodi reprezenta valor femininu, no baibain ita bele haree iha odamatan ka airiin, Karau dikur no kór metan reprezenta aman ka maskulinu nudár símbolu ba forte, seguransa no protesaun, unika hosi munisipiu lautem lokaliza iha sorin lorosa'e rai Timor mak nia kakuluk seluk hosi hirak ne'e.
Valor hirak nebé mensiona iha leten la'os deit haree hosi uma nia kakuluk maibe bele haree iha odamatan tama nian, buat hirak nebé relasiona ho uma lulik ita bele haree iha imajen sira tuir mai nee;
Uma Lulik mai hosi liafuan Tetun Terik ne'ebé literalmente bele tradús dehan, uma sagradu. Konseitu uma lulik ne'e rasik ita bele hetan iha grupu etno-linguistika hotu hotu iha Timor laran tomak. Hodi Bunak dehan, Dou-tas, ho Naueti ema bolu, uma luli’, ho Fataluku ema dehan „Le - Teinu‟ no Makasae ema dehan ‘Oma falu’, ho mambae ita bolu Fada luli no seluk tan hosi grupu etnolinguistiku sira seluk.
Iha Timor Leste Uma Lulik hanesan instituisaun tradicional ne,ebé nia nivel as tebes iha kada grupu etnolinguistiku, iha neebé sira nia lisan dependente ba Uma lulik, iha Uma Lulik iha
mos Uma Fukun (iha lian tetun Terik) Fada Lisan (iha lian Mambae) nebe dependente ba Uma Lulik. Uma Lulik ida bele hamahon Uma Fukun rua ka liu (bele liu rua nulu ba leten) no Uma Fukun ida bele hamahon fali Uma Fukun seluk nebe nia nivel kik liu. Kada Uma Fukun ida bele hamahon Uma Kain lima ka bele liu tan.
Harre hosi konsiderasaun ne'ebé mensiona, mak iha Timor – Leste konsidera uma lulik nudár sentru ritual, tamba ritual hot-hotu hala'o ne'e, nia hahu fatin mak uma lulik, konsidera núdar konseitu ida, tamba liu hosi nia konseitu hanorin valor feminine sira mak hanesan dame, fertilidade no prosperidade nune'e mos valor masckline sira mak hanesan seguransa no protesaun, núudar mundu kosmolojiku tamba hosi uma lulik bele apriende siensia kona-ba universu nia, nuudar entidade ne'ebé aas liu tamba bele hamahon fukun barak, konsidera mundu spiritual nian, tamba (Sarmentu et al, 201) Hosi Uma Lulik mak fo influencia speritual ba entidade ida-idak hodi halo serimonia tradisional oin-oin hodi adora, husu tulun liu hosi hasa'e karan, uma lulik konsidera mos nudar muzeu tradisional tamba iha uma lulik laran ita nia beiala sira utiliza ba rai sasaun sira ne'ebé iha valor lulik ka sagradu.
Konseitu lulik ne'ebé mensiona iha leten, tuir; (trindade, 2009) Lulik refere ba mundu espíritual ka mundu kosmos neebé ita labele haree ho matan, iha mundu nee nia laran iha nain ida ka maromak, iha mós espíritu beiala sira nian, mundu neebé mak moris nia hun no abut, no iha laran moos iha lei no regulamentu sira neebé sagradu hodi regula relasaun entre ita ema no relasaun entre ema no natureza. Ba sosiedade Timor, lulik hanesan norma moral neebé tetu ema nia halalok no determina saida mak bele halo no labele halo iha relasaun sosial entre Timoroan.
Iha relasaun entre ema, lulik determina ka regula saida mak Timoroan tenke halo iha sira nia moris social iha sosiedade nia laran. Iha momentu nee, lulik sai hanesan baze ba moral atu ita bele tetu los no sala iha sosiedade. Nudár ezemplu, lulik regula relasaun, direitu no obrigasaun entre maun no alin, feen no laen, fetosan no umane, labarik no inan-aman, feton no nan no ema individual ho ninia sosiedade. Hanoin ida ne'e fo esplikasaun ida katak ema timor la hanesan ho ema sira seluk iha mundu tamba nia kultura nudar baze fundamental ida fó regulamentu atu ema moris bele lao tuir no banati ba moris rohan laek nian.
Koalia kona-ba lulik, nee ita koalia mos kona-ba relasaun hosi ema no natureza, Lulik regula oinsá ita ema trata natureza (liuliu rai) ne'ebé suporta moris. Iha ne'e, lulik ijiji atu ita ema respeita sasán importante natureza nian hanesan rai, bee, ailaran/aihun, fatuk, nsst. Tanba ida nee mak Timoroan sira sempre halo ritual ka seremónia molok kuu aihan iha toos no natar ka bainhira kuda fini, (Trindade, 2009) Seremónia no ritual hirak nee maneira ida hosi Timoroan sira hodi fó agredesimentu ba rai nia bokur neebé fó ona rezultadu diak ba sira no sira hein atu hetan kolheita diak liu tan iha tempu oin mai. Seremónia ‘sau batar’ molok silu batar nudár ezemplu ida no ida nee hanesan ritual ida neebé importante tebes ba Timoroan sira.
Iha konseitu arkitetu uma kakuluk nebé aprezenta simbúlu valor feminine no maskulinu sira neebé beiala Timor hanorin no tranzmite ba nia jerasaun sira ohin loron bele mos haree iha oranamentu sira no kór nebé utiliza iha kakuluk uma lulik nian, sasan hirak neebé utiliza
iha kakuluk uma lulik nee rasik, maioria hosi territoriu nacional Timor – Leste utiliza ornamentu mak hanesan tuir mai Fitun no kór mutin iha uma kakuluk reprezenta lulik nee rasik, maromak, hamoris nain, no espíritu beiala sira nian, Manu pombu no kór matak reprezenta inan ka femininu, símbolu fertilidade, dame no prosperiedade nian. Iha uma lulik balun hanesan uma lulik hosi Bunak no Tetun Terik nian balun, sira uza susun‟ hodi reprezenta valor femininu, no baibain ita bele haree iha odamatan ka airiin, Karau dikur no kór metan reprezenta aman ka maskulinu nudár símbolu ba forte, seguransa no protesaun, unika hosi munisipiu lautem lokaliza iha sorin lorosa'e rai Timor mak nia kakuluk seluk hosi hirak ne'e.
Valor hirak nebé mensiona iha leten la'os deit haree hosi uma nia kakuluk maibe bele haree iha odamatan tama nian, buat hirak nebé relasiona ho uma lulik ita bele haree iha imajen sira tuir mai nee;
![]() |
| Uma Lulik iha Watulari, Viqueque. Fó atensaun ba karau dikur, manu Pombo no fitun. Haree mós kór metan |
![]() |
| Uma Lulik iha Buibela, Matebian, Viqueque. Fó atensaun ba karau dikur, manu Pombo no fitun. |
![]() |
| Uma Lulik iha Mota Ulun, Liquica. Fó atensaun ba karau dikur, manu Pombo no fitun. Haree mós kór metan |
![]() |
| Uma Lulik nia kakuluk iha Liquica (Mambai sira nia uma). Sira uza fulan hodi representa valor femininu |
![]() |
| Uma kakuluk uma lulik lospalos |
Tradisaun Fetosa Umane Iha Timor-Leste
Kostume fetosa umane iha Timor leste differente ba malu tuir haree hosi lalaok tradisaun hosi kada grupu ida-idak, lia fetosa umane bele akontese nudar sistema regulamentu id aba familia, iha Timor -Leste konsiste hos ilia moris kaben tradisional nia lia sira seluk no lia mate neebé refere ba cerimonia funeral, cerimonia hakoi no nia sermonia sira seluk nebé relasiona.
Jeralmente, iha pratika lor-loron nian costume fetosa umane iha Timor-Leste akontese tuir sistema kazamentu tradsional, iha neebé konsiste hosi Kaben tama (Matrilineal) no kaben sai (Patrilineal), sistema kazamentu tradisional nee akontese iha grupu entnolingistiku neebé lahanesan.
Maske costume feto sa uma iha sistema kazamentu la hanesan, maibe ninia forma social ba etnolinguistiku hot hotu nia sentidu mak promove dame no solidaridade hosi hosi linna tradisaun neebé lahanesan iha neebé sai ida deit on aka kesi hamutuk, nudar ezemplu ida mak sistema barlake, iha neebé sistema nee orienta nuudar mata dalan ba parte rua (Fen no laen ka laen no fen) ba regula katak; hola malu ka sai fen no laen dala ida ida deit, tamba sistema nee oferese moral neebé makaas kodigu social iha neebé respeitu ba malu, lafasil parte ida moris iha situasaun ida hanesan divorsiu, sistema kazamentu tradisional ne,e mak regula relasaun entre familia.
Haree hosi sistema kazamentu neebé akontese iha grupu etnolinguistiku Melanezia no Austronesia iha Timor -Leste ne,ebé konsiste hosi matrilineal no patrilineal mak bele identifika konstume fetosa no Umane; Iha Timor – Leste it bele konnese feto sa liu hosi lia moris ka lia mate liu hosi prezensa ba kontribui liu hosi sasan mak hanesan; Karau, Bibi, kuda Tua no costume umane bele hare liu hosi kontribuisaun mak hanesan; Tais, fahi no fos. Kostume fetosa umane iha Timor-Leste konsidera nuudar centru ba asaun solidade neebé bele halao iha lia moris no mos lia mate, hosi prosesu solidaridade hosi fetosa ka umane sai nudar konsentrasaun ida ne,ebé fasil ba indentifika relasaun familia ema id-idak ka familia, tamba konsentrasaun nee bazeia ba estrutura familia.









0 Comments:
Post a Comment